Solunski front
Istorijski značaj proboja Solunskog fronta
Petnaesti septembar predstavlja jedan od najsvetlijih trenutaka u srpskoj istoriji, dan kada je srpska vojska izvojevala odlučujuću pobedu koja je promenila tok Prvog svetskog rata. Srpski proboj Solunskog fronta 1918. godine ne samo da je označio početak kraja Centralnih sila, već je i ostvario vekovni san o ujedinjenju srpskog naroda. Ovaj istorijski događaj, koji se danas obeležava kao Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave, ostaje trajan simbol herojstva i žrtve koja je prethodila stvaranju zajedničke države Južnih Slovena.
Strateški značaj Solunskog fronta
Solunski front, poznat i kao Balkanski ili Makedonski front, predstavljao je ključnu tačku u geostrateškom rasporedu snaga tokom Prvog svetskog rata. Prostirao se na dužini od oko 600 kilometara, od Jadransko-jonske obale severno od Valone do egejske obale kod današnjeg Aleksandrupolisa. Formiranje ovog fronta započelo je oktobra 1915. godine iskrcavanjem dve francuske i jedne britanske divizije u Solunu, nakon neuspeha Galipoljske operacije.
Srpska vojska, koja se oporavljala na Krfu nakon tragičnog povlačenja preko albanskih planina zimi 1915/1916. godine, prebačena je u zaleđe Soluna od marta do maja 1916. Prema istorijskim izvorima, srpski kontingent je brojao 6.025 oficira i 124.190 vojnika, čineći značajan deo savezničkih snaga na ovom frontu.
| Snage na Solunskom frontu | Brojnost | Uloga |
|---|---|---|
| Srpske trupe | 140.000 vojnika | Glavna udarna snaga |
| Francuske trupe | Najbrojniji saveznici | Artiljerijska podrška |
| Britanske trupe | Znatan kontingent | Pomoćne snage |
| Bugarske trupe | Najbrojniji protivnici | Glavna odbrana fronta |
Pripreme za konačni obračun
Juna 1918. godine, francuski general Franše d’Epere, glavnokomandujući savezničkih snaga na Solunskom frontu, održao je ključni sastanak sa regentom Aleksandrom Karađorđevićem i srpskim generalima. Na ovom sastanku usaglašena je strategija velike ofanzive koja je trebalo da bude izvedena sredinom septembra. Srpskoj vojski je poveren težišni udar prilikom proboja, što je predstavljalo priznanje njihove borbene vrednosti i iskustva stečenog u prethodnim bitkama.
Prva i Druga srpska armija, pod komandom generala Petra Bojovića i vojvode Stepe Stepanovića, ojačane su sa dve francuske pešadijske divizije. Štabom je rukovodio vojvoda Živojin Mišić, jedan od najuglednijih srpskih vojskovođa. U tom trenutku, srpske snage na frontu brojale su do 140.000 ljudi, od čega je oko 25.000 činilo dobrovoljaštvo – uglavnom Srbi sa prostora Austrougarske, delom iz zarobljeništva u Rusiji, a delom iz Amerike.
Dan odluke: 15. septembar 1918.
Petnaesti septembar 1918. godine ostaće zauvek upisan u srpsku istoriju kao dan kada je herojstvom i odlučnošću srpskih vojnika rešen ishod najvećeg rata koji je svet do tada video. Proboj je izvršen na sektoru Dobro polje – Veternik – Kozjak, gde su se nalazile bugarsko-nemačke snage. Prema istorijskim zapisima, proboju je prethodilo masivno artiljerijsko dejstvo koje je neprekidno trajalo devet sati.
Oko 2.000 dalekometnih cevi dejstvovalo je sa strahovitom razornom moći, pripremajući teren za konačni juriš. Vatra je trajala sve do početka proboja u 5:30 časova, kada su srpski vojnici krenuli u odlučujući napad. Bio je to mukotrpan uspon ka planinskim vrhovima na kojima su Bugari, Nemci i Austromađari bili utvrđeni, a zatim je usledio juriš i probijanje kroz neprijateljske linije.
Posledice proboja i kapitulacija Centralnih sila
Prodor srpskih snaga nastavljen je velikom brzinom, na zaprepašćenje ne samo neprijatelja nego i saveznika. Najslabija karika u lancu Centralnih sila – Bugarska – raspala se pod pritiskom srpske ofanzive. Čitave bugarske armije predale su se srpskim trupama, što je dovelo do kapitulacije Bugarske 29. septembra 1918. godine.
Raspad Solunskog fronta izazvao je lavinski efekat koji je doveo do brze kapitulacije ostalih članica Centralnih sila. Turska je kapitulirala nedugo zatim, a Austrougarska 3. novembra. Konačno, potpisivanje primirja sa Nemačkom na Zapadnom frontu 11. novembra označilo je zvanični kraj Prvog svetskog rata.
Znakovit je komentar nemačkog cara Vilhelma II bugarskom monarhu Ferdinandu, u kome je izrazio nezadovoljstvo što je, kako je rekao, “60.000 Srba odlučilo ishod rata”. Ova izjava najbolje ilustruje koliko je srpski doprinos bio odlučujući za konačni ishod globalnog sukoba.
Oslobađanje i ujedinjenje
Nakon proboja Solunskog fronta, srpska vojska je nastavila sa oslobađanjem porobljenih teritorija. Beograd je oslobođen 1. novembra 1918. godine, nakon čega je usledilo dalje napredovanje prema Vojvodini i zapadnim krajevima. Ova ofanziva nije imala samo vojni značaj – ona je ostvarila vekovni san o ujedinjenju srpskog naroda.
Vrhunac srpskih pobeda bile su odluke Srba iz dotada neoslobođenih krajeva da se prisajedine Kraljevini Srbiji. Vojvodina je proglasila prisajedinjenje 25. novembra 1918. godine, dok je Srem istu odluku doneo dan ranije na Skupštini u Rumi. Crna Gora se prisajedinila 26. novembra, čime je zaokružen proces nacionalnog ujedinjenja.
Konačni akt stvaranja zajedničke države Južnih Slovena odigrao se 1. decembra 1918. godine, kada je regent Aleksandar Karađorđević u palati Krsmanović na Terazijama u Beogradu proglasio stvaranje Kraljevstva Srba, Hrvata i Slovenaca. Ovaj istorijski trenutak predstavljao je ispunjenje težnji generacija srpskog naroda i realizaciju ideje o zajedničkoj državi koja je nastala iz krvi i žrtava Prvog svetskog rata.
Savremeno obeležavanje i značaj
Danas, Dan srpskog jedinstva, slobode i nacionalne zastave predstavlja ne samo sećanje na istorijski događaj, već i simbol nacionalnog identiteta i jedinstva. Vlada Srbije je 11. septembra 2020. godine donela odluku da se 15. septembar zvanično obeležava kao državni praznik, a istovetnu odluku donela je i Vlada Republike Srpske. Svetski dan slobode medija.
Obeležavanje ovog dana podseća na vrednosti herojstva, žrtve i nacionalne solidarnosti koje su omogućile stvaranje moderne srpske države. Vojna parada “Snaga jedinstva” koja se održava u Beogradu predstavlja savremeni način odavanja počasti precima koji su svojim podvizima osigurali slobodu i budućnost srpskog naroda.
Istorijsko nasleđe Solunskog fronta i dalje živi u kolektivnom sećanju srpskog naroda, služeći kao podsetnik na snagu jedinstva i sposobnost prevazilaženja najvećih izazova kada se narod ujedini oko zajedničkih ciljeva i vrednosti.