Životni moto užičkog slikara Mihajla Milovanović, čiji se legat nalazi u Narodnom muzeju Užice, nije samo rečenica kojom se čovek teši i hrabri u životu, već i naslućena sudbina. Zaborav u koji je nasilno gurnut u toku i nakon drugog svetskog rata, ćutanje skoro tri decenije ne samo o radu već i postojanju, povratak u kataloge i izložbe, štampanje jedinog romana, šest decenija nakon streljanja– rehabilitacija, podseća na mnogobrojne istorijske greške našeg naroda. Jedno je kad je na stranicu istorije jednog naroda upisan odnos sa drugim narodima, a sasvim drugačije se tretira i zove odnos sopstvenog naroda prema zaslužnim pojedincima.

Mihajlo Milovanović rođen je 8. marta 1879. u selu Gostinica  kod Užica. U drugom razredu osnovne škole, umire mu otac, pa je nekoliko godina služio u selu. Nakon toga, u 14-15 godini, kako navodi istoričar umetnosti Gordana Lazić, odlazi u Valjevo da uči kamenorezački zanat. U Valjevu se nastavlja njegovo obrazovanje, mada je zbog preležanog zapaljenja pluća, po savetu lekara morao da se kloni kamenorezačkog zanata. U valjevskom listu „Podgorje” štampani su i njegovi prvi stihovi.

Nakon odsluženog vojnog roka odlazi u Beograd s namerom da upiše slikarstvo. Po rečima istoričara umetnosti Katarine Dogandžić Mićunović, veruje se da je u Valjevu upoznao Dragomira Glišića, slikara i kasnije, ratnog druga u prvom svetskom ratu i da je to poznanstvo uticalo na Milovanovićevo opredeljenje da se umesto kamenorezačkog zanata opredeli za slikarstvo. Iz Beograda, skupivši dovoljno novca put kreće u Minhen. U Minhenu prvi put ima priliku za profesionalno slikarsko usavršavanje u ateljeu Antona Ažbea, koji su pohađali mnogi srpski slikari iz tog perioda, među kojima su i Nadežda Petrović, Beta Vukanović, Đorđe Mihajlović, Kosta Miličević, Miloš Golubović, Milan Milovanović kome su nakon drugog svetskog rata pripisali mnoge radove Mihajla Milovanović, i mnogi drugi. Mihajlo Milovanović je 27. oktobra 1905.  upisao minhensku slikarsku akademiju, prvo kod profesora Herteriha a zatim kod Huga fon Habermana. Školovanje u Nemačkoj ispunjeno materijalnom oskudicom i prihvatanjem raznih poslova i izvan njegovog poziva slikara jedno je od zla koja su ga od rođenja pratila. Nemački impresionizam Milovanovićevih dela je izrazit na delima „Zeleni predeo”(1905), „Doručak”(1906/7), „Majka i dete”(oko 1910).

Po izbijanju prvog balkanskog rata, Mihajlo se, pročitavši vest u nemačkim novinama, vraća iz Minhena u Srbiju i prijavljuje se Okružnoj komandi Užice, gde ga raspoređuju u Drinsku diviziju drugog poziva. Uspomene sa ratišta opisuje u svom jedinom romanu „Lendina vodenica” gde su izraziti literarni i istorijski zapisi isprepletani, strahote umetnikovog viđenja jednog rata, kada je prvi put s vojskom prešao Albaniju prilikom prvog i jedinog izlaza Srbije na Jadransko more, zajedno sa svojim zemljacima, Valjevcima i Podrinjcima zauzmajući varošicu Lješ na jadranskoj obali. Nakon završetka prvog balkanskog rata, povratka s vojskom preko Soluna u Skoplje, učestvovao je i u Drugom balkanskom ratu. Iz ova dva rata, osim Milovanovićevih sećanja nema puno istorijskih dokumenata, ali su ostale sačuvane njegove slike „Turci na Kumanovu”, „Artiljerci”, „Vojnik sa šarenicom”, dela koja njegov opus vraćaju realizmu.

Nakon ova dva rata, oduševljen Rusijom nosi se mišlju za odlaskom u Moskvu ili Petrograd, ali životni put ipak ga vodi u Prag gde nastavlja svoje slikarsko usavršavanje. U Pragu upoznaje i svoju buduću suprugu Valpurgu –Valu Salaškovu. Među dokumentima koji govore o njegovom boravku u Pragu je i fotografija njegovo ateljea, na kojoj se vidi i slika „Moderna Hetera”, koja je uništena ili nestala u njegovoj kući koju je kasnije sazidao u Gostinici.

Milovanović u ateljeu u Pragu,na zidu su uništene slike,među njima i poluakt „Moderna Hetera”

Iz ovog perioda sačuvana je slika „Portet žene u narodnoj nošnji”. Kao i mnogi srpski intelektualci tog doba, zahvaćen je idejom panslavizma, čak je i na nekoliko panslavističkih skupova bio učesnik kao guslar.

Njegov sin Momčilo Milovanović sačuvao je nekoliko svilenih ukrasnih trobojki koje su na skupovima nosili panslavisti, zadenute u rever, kao izraz želje za ujedinjenjem slovenskih naroda. Još jedno zlo zadesilo je Mihajla Milovanović – zbog jedne komitske fotografije iz balkanskih ratova, austrijske vlasti su ga uhapsile, i, opisujući današnjim izrazima, filmski beg iz zatvora uz pomoć prijatelja Čeha, preko Nemačke, zatim s ruskim pasošem preko Varšave, Odese, Crnim morem i Dunavom, čamcem stigao je u Prahovo.

Gotovo u istom momentu, sa dolaskom u Srbiju, našao se 18. septembra 1914. godine u štabu svoje Drinske divizije drugog poziva. Radomir Putnik je 20. avgusta 1914. godine potpisao uredbu „ Pravila o ratnim slikarima”, kojom je Vrhovna komanda srpske vojske prvi put ustanovila vojnu dužnost – „ratni slikar”. Verovatno jedina vojska u svetu, a sigurno u Evropi, srpska vojska je svoje slikare stavila pod  svoju službu i službu svog naroda da, na linijama fronta i iza njih, u granicama mogućnosti prave skice ili slike o ratu i ratnim dešavanjima. Zajedno sa srpskom vojskom po drugi put prelazi Albaniju. pri Vrhovnoj komandi u Solunu 1917. godine se formirala institucija ateljea ratnih slikara u kome pored Milovanovića stvaraju i Kosta Miličević, Živorad Nastasijević, Miloš Golubović i drugi. Nadežda Petrović i Beta Vukanović su u to vreme u Sanitetskoj službi. Posle rata, učesnik je i prve posleratne izložbe ratnih slikara održane u Parizu 1919., a zatim i u Beogradu iste godine. Slike sa ratnom tematikom i porteti vojskovođa prvog svetskog rata otkupilo je tadašnje Ministarstvo vojno, ali najveći broj tih dela strado je u bombardovanju Beograda 1941.godine.

Mihajlo Milovanović se 1920. godine vraća u Užice, u rodnom selu Gostinica, u Tuku napravio je porodičnu kuću. Istovremeno sa slikarskim radom u Tuku i Beogradu, uradio je veliki broj spomen ploča palim borcima, spomenika, ikonostasa u mnogobrojnim crkvama. Dve samostalne izložbe je imao 1938. godine, prvo u Beogradu, potom u Novom Sadu. Miran period života, navršava se početkom drugog svetskog rata.

Radomir Putnik

Dolaskom Nemaca u Užice, počinje ponovo mučan period istorije u kome je Milovanović uzeo učešće na strani svog naroda. Budući da je govorio nemački, pozivajući se na prijateljstvo sa ocem nemačkog pukovnika sa kojim je zajedno studirao slikarstvo u Minhenu, na osnovu brojnih svedočenja preživelih i njihovih srodnika, spasao je veliki broj Užičana od nemačkih odmazdi.

Milovanovićeva garancija za komunistu Branislava Piščevića

U svojoj šezdeset drugoj godine života ne priklanjajući se ni četničkom ni partizanskom pokretu, dočekao je da ga sopstveni narod, s petokrakom na kapi uhapsi, i 28. novembra 1941. kao „narodnog izdajnika ” strelja. Mesec dana nakon streljanja u Krčagovu, njegova žena Vala je uspela da ga prenese i pokopa u rodno selo.

Posle rata sva imovina mu je konfiskovana a porodična kuća poznatija kao Milovanovića vila bila je do skoro skladište vojne opreme i hemikalija za vojne potrebe a kuća je još uvek u vlasništvu Vojske Srbije.

Sadašnji izgled Milovanovića vile

Najveće zlo koje je ovog slikara zadesilo, jeste smrt od ruke svog naroda, a još više i to što ga je taj isti narod skoro zaboravio. Nijednom rečju nije se pominjao sve do 1964. kada ga Lazar Trifunović pominje u svom delu „Ratni slikari 1912–1919”. Zahvaljujući istraživanjima Katarine Ambrozić (Umetnička baština Srba, 1984), Jasne Jovanov (Minhenska škola i srpko slikarstvo, 1985) Milovanovićevo delo se više ne posmatra isključivo kroz prizmu ratnog slikarstva. Od svih njegovih dela oko 170 je sačuvano, najviše zahvaljujući porodici koja je ostala vlasnik oko pedesetak dela. U Gradskoj galeriji Užice 2001. godine priređena je izložba posvećena Mihajlu Milovanoviću, a 1998. izdat je i njegov jedini roman „Lendina vodenica”. Tek 2007. na zahtev užičkog publiciste Đorđa Pilčevića, koji je i autor obimne monografije o Milovanoviću, Okružni sud Užice doneo je odluku o njegovoj rehabilitaciji.

U studiji istoričarke umetnosti Gordane Lazić objavljene u „Užičkom zborniku”, navode se njegove reči koje je citirao profesoru Uskokoviću:

—Jugoslovenska nacinalna umetnost ne stvara se ni u Parizu, niti kojem drugom umetničkom centru, do samo jedino na našem rođenom tlu i to zahvatajući punim pregrštima iz dubine duše naroda i njegovog života.

Autoportret– Mihajlo Milovanović

Za kraj, o svojoj domovini dovoljno govori i prva strana Kataloga za izložbu slika u velikoj sali Umetničkog paviljona Cvijeta Zuzorić u kojoj je Milovanović izlagao 1938. ciklus slika „Srbija u ratu i miru”, na kojoj je ispisao stihovima

„Srbijo majko

Pokušah da naslikam

Lice tvoje i dušu tvoju…

I zaneh se u krilu tvom

Opjanjen ljubavlju

Zasjenjen ljepotom tvojom…”

Dao je za svog života Mihajlo Milovanović svojoj zemlji dosta, ratovao za nju, stvarao za nju, jedan je od mnogih koje je narod zaboravio, a zaborav je najgora kletva. „Milovanovića vila”, njegova kuća, u sadašnjem stanju dovoljno govori o tome koliko smo kao narod osetljivi na uspomene i s koliko poštovanja govorimo o onima koji su stvarali istoriju i kulturu kojom se toliko ponosimo.

Milunka Nikolić