U sećanjima brojnih glumaca, televizijskih i filmskih radnika srednjih i poznih godina upečatljivo mesto su počeci i prvi koraci u filmskim i televizijskim ostvarenjima naše kinematografije. Nezaobilazno ime je i  Sofija Soja Jovanović, koju mnogi pominju kao direktno zaslužnog reditelja za uspeh i neospornog ključara vrata iza koga se kriju stepenice umetničkog uspeha, slave i popularnosti.

Miodrag Petrović Čkalja, Milena Dravić, Bata Paskaljević, Mija Aleksić, Olivera i Rade Marković, Slobodan Đurić, Bogdan Diklić…još puno njih, reklo bi se nema iole značajnog glumca jugoslovenske scene koji nije igrao u pozorišnim, televizijskim ili filmskim ostvarenjima Soje Jovanović, prve žene filmskog reditelja u bivšoj Jugoslaviji.

Soja Jovanović je rođena 1. februara 1922. u Beogradu, od oca dr Pavla Jovanovića hemičara i majke Slavke Ilić, filozofa. Deda joj je bio čuveni slikar Paja Jovanović, a po majci je u direktnom krvnom srodstvu s pesnikom Vojislavom Ilićem mlađim. Očevo i majčino zanimanje je isticala kao presudno za njeno formiranje kao ličnosti predane disciplini, preciznosti i posvećenosti radu. Rano školovanje obeleženo je učenjem francuske civilizacije i jezika, Muzičkom školom- Odsekom za klavir, ali je pod uticajem oca zavolevši prirodne nauke odlučila da upiše studije tehnologije. Međutim, poznanstvo sa glumicom Nevenkom Urbanovom opredelilo je za pozorište. Upisuje se, 1941. na dramski odsek Muzičke akademije, gde započinje sa studijama glume. Kao najbitnije priličnosti koje su uticale na njen stav o umetnosti u dramskom odseku ističe kompozitora Petra Konjovića koji je tada predavao vizuelne elemente glume i Strahinju Petrović koji je vodio drugu godinu studija glume. Najjači duhovni uticaj na tadašnju mladu generaciju budućih pozorišnih radnika imao je glumac i profesor Radoš Novaković koji se zalagao za upoznavanje sistema Stanislavskog, tako da su sve generacije pod njegovim uticajem i prozvane „Radoševci”.

Drugi svetski rat Soja je provela na studijama glume, spremajući se da postane glumica. Međutim, već u prvim posleratnim godinama, angažovanja je u KUD–u „Ivo Lola Ribar”, gde je po zadatku raspoređena da bude rukovodilac dramske sekcije. Pozorišni komadi  „Jubilej” A.P.Čehova i „Mati” Klopčiča koje je organizovala Soja Jovanović u okviru Dramske sekcije KUD–a  izvedene su na Sremskom frontu.

Kako su 1945. na Dramskom odseku Muzičke akademije počeli s radom profesori Vjekoslav Afrić i Raša Plaović, na njihovo podsticanje studenata da osnuju sopstveno pozorište, Soja se uključuje u stvaranje Dramskog studia pri Narodnom pozorištu i osnivanje Omladinskog pozorišta, a 1946. učestvuje u obnavljanju Akademskog pozorišta. Kroz organizatorski rad recitatorskih programa, jednočinki i celovečernjih predstava u Akademskom pozorištu, Soja je, po njenim rečima „neprimetno” postala reditelj.

Sofija Soja Jovanović

Svoj prvi profesionalni angažman dobila je 1948. u Narodnom pozorištu kao asistent reditelja na prestavi „Stanoje Glavaš” u režiji Milana Đokovića, i samostalno, kao reditelj na komadu „Izbiračica” . Soja Jovanović je od 1950. do 1964. radila kao profesionalni pozorišni reditelj i umetnički rukovodilac Beogradskog dramskog pozorišta, gde je ostvarila oko trideset rediteljskih dela, a 1064. opredeljuje se za status slobodnog umetnika da bi mogla da se posveti i svojom novim interesovanjima– televiziji i filmu.

Kao i sve što je u njenom životu došlo neplanirano, tako je i rad na filmu došao spontano. Naime, 1948. režirala je na Pozorišnoj akademiji koju je osnovao Dušan Matić , sa članovima Akademskog pozorišta Nušićevo „Sumnjivo lice” koje je dobilo prvu nagradu na festivalu studentskih pozorišta. Bez obzira na nagradu, njihovo viđenje i izvođenje „Sumnjivog lica” je bilo i osporavano jednim delom od strane kritičara a drugim delom od strane političko– kulturnog pokreta tog perioda  koja se zalagao za socijalistički realizam –zabranjena. Međutim, nekoliko godina kasnije, kada je na umetničkoj sceni socijalističke Jugoslavije pobedila struja omladinskih modernista, Avala film je ponudila Soji Jovanović da njeno „Sumnjivo lice” prenese na filmsko platno. Njeno prvo bavljenje filmom je bilo snimanje pozorišne predstave u duhu tadašnje filmske esetitike koja nije dopuštala „razbijanje” pozorišnih načela u svrhu televizijske i filmske adaptacije.

Nekako u to vreme različitih kulturnih strujanja u SFRJ, Soja je režirala i „Bal lopova” u Beogradskom dramskom pozorištu koji je takođe jedna od prvih zabranjivanih predstava tog doba. U kasnijim sećanjima ona ističe da je ta situacija sa zabranama i lošim ocenama kritike samo doprinela popularnosti zabranjenih komada, a za „Bal lopova” kaže da je pozorište škripalo od publike koja se gušila da gleda komediju sa tematskim obrazloženjem „Mladi će da se ugledaju na simpatične i jadne sitne lopove koji do hleba ne mogu da dođu od novih bogataša što sve to uzeše”. S obzirom na ovakav tematski moto, u tadašnjem zamahu socijalističe indoktrinacije koja je kategorije bogataša, bogaćenja i lopovluka osuđivala kao kapitalističke i neprimerene novom društvu , sasvim je i razumljiva zabrana prikazivanja.

Soja Jovanović je snimila osam igranih filmova, od kojih su četiri snimljena po Nušićevim komadima– Sumnjivo lice 1953, Dr 1962, Put oko sveta 1964, Silom otac 1970 dok je Diližansa snova 1960 snimljena po delima Jovana Sterije Popović: po Laži i Praralaži, Kir Janji i Pokondirenoj tikvi,filmovi Pop Ćira i pop Spira 1957, po romanu Stevana Sremca, a Orlovi rano lete 1966 po romanu Branka Ćopića i jedino je film Pusti snovi 1968 imao samostalne korene u filmskom scenariju. Film Pop Ćira i pop Spira je naš prvi dugometražni film u koloru i na Pulskom festivalu je nagrađen sa sedam Arena.

Bibliografija Soje Jovanović je istovremeno i istorija jugoslovenskog filma i televizije. Od prvog filma u koloru, preko svake novine u televizijskoj i filmskoj  tehnologiji i estetici– preko ekranizacija i adaptacija, od filmske trake i magnetoskopa do televizijskih kamera i hroma–ki tehnike.

O počecima rada na televiziji gde je ostvarila veliki broj sati dramskog i umetničkog programa, smatrajući da je televizija brak pozorišta i filma, Soja je govorila u kasnijim godinama:

— Poznavanjem filma i zakona kadriranja pomoglo mi je da sam bez velikih teškoća uletela u televizijski studio. Ali sam se ipak mučila zajedno s televizijom s kojom sam odrastala i prebolevala početne muke snimanja „uživo”. Pojava prvih magnetofonskih i snimanja velikih parčadi, kao pozorišnih činova, bila je značajna. Do tada nije postojala mogućnost „vraćanja” niti montaže…Mizerni uslovi, gledano iz današnjeg ugla razvijene tehnike koja čak prevazilazi umešnost i veštinu korišćenja njenih svih mogućnosti.

TV drama  Izvinjavamo se, mnogo se izvinjavamo 1976 sa Slobodanom Đurićem  i Milenom Dravić u naslovnim ulogama doživela je najveći uspeh i veliki broj repriza, 1993.g. na proslavi 35. godina TV drame dobila je prvu nagradu publike a Soja priznanje za najbolju režiju u tom periodu. Iako je njeno ime bilo ispisano na odjavnim špicama mnogobrojnih televizijskih emisija, počev od dramskog programa do emisija za decu, neretko se dešavalo da je u novinama čitala– film režirao Soja Jovanović!

Za Soju Jovanović, „prvu damu jugoslovenskog filma“, režija je bila „vrlo ženski posao” s obzirom da su „glumci velika deca, a zadatak reditelja je da ih zaigra, da ih uputi i povede u igru. S druge strane, odnos glumca prema ženi reditelju je kao prema majci, mnogo su poverljiviji i poslušniji. To je profesija u kojoj se žene mogu idealno izraziti.” Budući da se u početku i sama spremala da bude glumica, razumela je svet i psihu glumaca ali istovremeno kao reditelj, bila  stroga i zahtevna pa je zabeleženo nekoliko sećanja glumaca koji su s njom radili koji su  se ponekad i uplašili da će ih Soja udariti. Pedantni perfekcionista, Soja Jovanović,  kaže „često sam se i po desetak puta vraćala sceni zbog osporavane reakcije glumca partnera, nego što sam direktno utical na glumca u akciji koje je ovako na indirektan način, pri vraćanju scene, nalazio razne, sve bolje i čistije oblike svoje akcije– radnje.”

Istovremeno, većina glumaca je smatrala blagoslovom ako ih Soja pozove da glume u njenom komadu, filmu, radio ili TV drami, a rastanci na završetku rada su im teško padali i često bili praćeni suzama i dugotrajnim opraštanjima.

Za svoj rad, Soja Jovanović je govorila:

—Za mene je početak režije poziv na igru. Igra uvek donosi radost. Bez radosti nema režije. Mučenje je strano umetnosti. Što je više radosti to je igra celishodnija. Bez treptaja i radosti nema igre.

Pored televizijske, radio i pozorišne režije, Soja Jovanović je bila dugogodišnji asistent na odseku glume Pozorišne akademije u Beogradu.

Umrla je 22. aprila 2002.

Za sebe je nušićevski govorila da je industrijska biljka, a Nušić koga je sretala u dedinom domu opredelio je i njen život na strani dečije igre i humora braneći se tako od zla.

Njen profesionalni i životni put opisao je Goran Marković u svojoj knjizi „Male tajne” (2008).

Milunka Nikolić