Geografski posmatrano, a sa stanovišta dalekih početaka civilizacije i njenih tehničkih mogućnosti, užički kraj je relativno nepristupačan teren za saobraćajnice, oskudan u prirodnim bogatstvima koja se odnose na rude gvožđa, bakra, zlata i srebra što je okosnica prvih civilizacijskih naseobina, pa se ne možemo pohvaliti velikim arheološkim naseljima poput Viminacijuma, Vinče…ali u fragmentima, ostaci velike rimske civilizacije se mogu naći i u našim krajevima.
Jedan od spomenika koji nam govori o prisustvu Rimljana u ovim krajevima je i Lapidarijum u porti Bele crkve Karanske podignut 1986. po ideji Javorke Bućić, arheologa Zavičajnog muzeja iz Užica. Konzervacijom i delimičnom restauracijom spomenika bavili su se Feodor Berzeljev i Dragan Dimić, konzervatori Zavičajnog muzeja, Užice.
Dosadašnja arheološka istraživanja nisu pružila podatke o postojanju predrimskih naselja na ovim prostorima, a natpisi na spomenicima govore o romanizovanom domaćem stanovištvu koji je prihvativši latinski jezik, prihvatilo i običaje izgradnje nadgrobnih spomenika. Iz natpisa na spomenicima vidi se da se radi o ličnostima ilirskog porekla koji su nosili imena careva II i III veka, pa se po tome i pretpostavlja da je oblast naseljena s kraja II i početka III veka.
Bela crkva karanska je podignuta u XIII veku, kao zadužbina župana Brajana i jedna je od prvih nemanjićkih zadužbina . Otuda i iskopavanja rimskih nadgrobnih spomenika koji su otkriveni ispod temelja i uz samu ivicu crkve prilikom njene restauracije i konsolidacije sedamdesetih godina prošlog veka.
Interesovanje za rimske spomenike na ovom lokalitetu je zabeleženo 1860. kada je nemački žurnalista Feliks Kanic u svom istraživanju rimskih civilizacija u opise svojih nalazišta uključio i Karan. Nešto potpunija dokumentacija i opisi nalazi se u radovima Franca Studnickog koji je 1885. proputovao ove krajeve i izvršio detaljan opis za potrebe berlinskog Korpusa natpisa. Ovo istraživanje podstaklo je Alfreda Domaševskog, jednog od urednika Korpusa , da obiđe ovaj teren, pri čemu je izvršio nova popisivanja spomenika koji su ležali unaokolo crkve ili bili uzidani u temelj.
S početka XX veka, Nikola Vulić, zajedno sa Premerštajnom obilazi teren požeške kotline, pri čemu zajedno sa nalazištem u Visibabi dosta vremena u istraživanju poklanjaju i Karanskom lokalitetu. Nikola Vulić, 1904.godine beleži u Karanu nadgrobni spomenik Aurelile Dusone, a iz Tubića zajedno sa dva spomenika bez natpisa donosi i spomenik gradskog dekuriona Tita Aurelija Silvana. Pet godina kasnije, 1909. Vulić objavljuje i dva nova spomenika iz Karana– žrtvenik Aurelija Satrija posvećen Jupiteru i još jedan jako oštećen spomenik bez imena.
I pored nekoliko sondažnih ispitivanja izvršenih u porti i bližoj okolini crkve, još uvek se ne zna sa sigurnošću pravo poreklo ovih spomenika. Pretpostavke su raznih karaktera, od one da je tu bila rimska nekropola, kako je u svojoj doktorskoj tezi o Beloj crkvi Karanskoj tvrdio Milan Kašanin, ili su doneseni sa raznih strana kao materijal za gradnju crkve. Budući da među spomenicima ima i žrtvenika primamljiva je i hipoteza da je na mestu današnje crkve bio starohrišćanski hram, na čije postojanje se pozivaju tumači istorijskih spisa tog doba, pozivajući se na Povelju vizantijskog cara Vasilija Drugog iz 1020. Sondažnim istraživanjima osamdesetih godina prošlog veka, otkriveno je bogato i gusto raspoređeno srednjevekovno groblje u porti crkve, pa se pretpostavlja da su i neki od rimskih spomenika bili upotrebljeni kao materijal za nadgrobne spomenike, ali nije otkriven ni jedan trag antičkog građevinskog materijala. Po rezultatima ovih istraživanja, rimski spomenici su u portu crkve najverovatnije bili doneseni iz drugih mesta, moguće i iz samog Karana, ali se ne može govoriti ni o kakvoj rimskoj nekropoli, a kamoli naseobini iz tog doba.
Imena koja su uklesana na spomenicima su uglavnom ilirska –Dasius,Aurelius, Valerius, Elije, Flavija Tatta, Flavija Pisca…ali ima i imena iz Galije- Dusson, Nindia, za koja nije potvrđena mogućnost keltskog porekla.
Zanimljivo je da je nadgrobni spomenik dekuriona Publija Elija Maksima bio ugrađen u pod karanske crkve, otkriven 1885. a tek je 1940. izvađen i prenesen u portu. Žrtvenik Aurelija Dasijana je iskopan 1974. u crkvi, ispod poda, prilikom konzervatorskih radova, a žrtvenik od krečnjaka visine 88 cm, u oltaru crkve služi kao postolje za časnu trpezu. Žrtvenik Gaja Valerija Satijana bio je ugrađen u česmu u Karanu, otkriven je 1909. a nešto pre 1940. izvađen i prenesen u portu crkve. Žrtvenici su posvećeni rimskom bogu Jupiteru koji se i na ostalim arheološkim lokalitetima užičkog kraja javlja kao rimska interpretacija domaćih božanstava (inerpretatio romana).
Nadgrobne ploče su ili ukrašene ornamentima vinove loze, ili su uklesane figure muških i ženskih likova. Nadgrobnim pločama pripadaju i figure ležećih lavova, koje su u to vreme bile uobičajen način ukrašavanja spomenika, od kojih je jedan, dužine 1m prenet u užički muzej.
Veliki broj ploča, spomenika, odlomaka bista je izgubljen i poznat iz opisa, crteža, fotografija ranijih istraživača, a nekoliko komada, poput spomenika u obliku piramide sa postoljem preneti su u Narodni muzej Užice. Ostatak je smešten u Lapidarijum u porti Bele crkve karanske, a očekujući bolje finansijske uslove za nova istraživanja, stanovnici ovog kraja nadaju se da ispod plodnog humusa ima još ovakvih spomenika koji bi ovu zbirku obogatili.
Milunka Nikolić
