U pokušaju da se sklopi priča o ženama u srpskom filmu, a da se pri tome zadrži neutralnost dostojna Švajcarske, namera da se izbegnu ratnički argumenti i patrijarhalnog i feminističkog, najviše liči na prikaz rupa radi objašnjenja sira.
Počevši od jednog dela istorije naše kinematografije u kojima se stvaraju značajnija dela, od posle drugog svetskog rata, shodno tom vremenu u kome je bilo neprimereno govoriti o mnogo stvari koje uključuju i izdvojene nacionalne kinematografije, najbolje je govoriti o balkanskom filmu. Sudbina nama pripadajuće forme balkanske žene utemeljena je kroz epske pesme, običaje i tradiciju u kojoj je žena pokorno biće u svim oblicima društvenog života. Senka koja je vekovima bila pratilja, mučenički stub i osnova na kome počiva snaga i vrednost života muškaraca, ostala je to i kroz film.
Još u partizanskim filmovima, pojavljuje se, bez obzira na proklamovanu jednakost među polovima koja je i danas, uglancana novim deklaritetima, na snazi, žena je uvek bila negde u svojoj ugljenisanoj balkanskoj sudbini. Drugarica partizanka, proleterka, bolničarka, telegrafista, sekretarica na mestu špijuna u nemačkoj komandi, uplakana majka koja prati ili dočekuje, sestra koja razume ili traži, supruga koja čeka ili trpi izlive besa mrskog neprijatelja…, kako god, u ovim filmovima, žena je senka koja stereotipno postoji vekovima. Njena funkcija svodi se uglavnom na podržavanje motiva, jačanje pouke i poruke ili doprinos estetskoj funkciji filma. Ne mali broj njih trpi nasilje vojnika, mrskih nam neprijatelja raznih vrsta u svrhu ideološkog jačanje svesti socijalističkog čoveka, ili izazivanje mržnje prema onima kojima je namenjena. Ako nije žrtva nasilja, onda je uglavnom epizodna uloga u svrhu pokazivanja da su i partizani živi ljudi koji znaju za nežnost, ljubav, poštovanje. Kako bilo, u obe ove funkcija, žena je u svrhu pokazivanja muškog snažnog, neprikosnovenog i prioritetnog u zajednici, karaktera i lika.
Ni filmovi nastali mimo partizanskih ne podnose ženu kao karakter koji bi obogatio jedno muško shvatanje sveta. Skoro sve ženske uloge su ili epizodne ili sporedne. Gledajući filmove čuvenih reditelja od Žike Nikolića, preko Paskaljevića, Makavejeva, Markovića, Petrovića, Kusturice..svih naših reditelja koji su se peli na pobednička postolja skoro svih značajnijih evropskih i svetskih festivala, ne može se naći film u kome se glavni glumac isto tako uspešno ne penje na glumicu ili bar izražava, najčešće krupnim glasom, s visine, njenu naturalističku ulogu, kako u životu tako i na filmu. Komentari, doskočice, tvrdnje– čuvene replike koje se generacijama prepričavaju i nadograđuju, vezani su za seksualnost balkanske žene koja pokorno čeka da je zaskoči uzdahtali mužjak ili beži, znajući da će je stići i halapljivo baciti na tek pokošenu livadu, šumarak pored puta ili sto u kuhinji. Dijaloške sekvence grohotom se prenose s generacije na generaciju gledalaca antologijskih balkanskih filmova, dok istovremeno malo ko u stvarnom životu bi poželeo da išta slično bude upućeno dragoj ženskoj osobi, bilo da je u pitanju supruga, majka, sestra, prijateljica. Film i jeste umetnička imaginacija stvarnog života, ali njegova osnovna ideja upravo polazi od realnosti i sveta u kome gledalac provodi svoje zemaljske dane.
Naše najlepše i najtalentovanije glumice, od Milene Dravić, Mire Furlan, Nede Arnerić,Seke Sabljić, Svetlane Bojković, Ljiljane Blagojević, Sonje Savić, Danice Maksimović… prošle su golgote skidanja, trganja, cepanja bluze i suknje, čupanja kose, šetanja i igranja bez delova odeće. I bez scena sa nasiljem, tipizacija u kojoj se prikazuje funkcijsko mesto srpske žene, možemo videti i u fimu koji je povodom proslave stogodišnjice nastanka filma bio proglašen za najbolji srpski film–Ko to tamo peva. U jednom televizijskom intervju, diva našeg glumišta, Mira Banjac pričala je koliko je imala muke da ubedi reditelja da ostane u donjem vešu i da joj se u kadru ne vide gole grudi, a da u tom mučnom snimanju scene u kojoj ona igra, budu prisutni samo filmski snimatelj i njegov asistent. Ostale glumice, koje su svoje glumačke i ljudske vrednosti s velikim uspehom potvrđivale na pozorišnim scenama, pristajale su na sve i svašta, valjda u nedostatku karakternih uloga, ne bi li iole bile deo filmske umetnosti. Činjenica je da film ne može biti samo muški, ali s ove tačke gledišta naš balkanski film, njegovi autori su na najgori mogući prikaz degradacije mesta i uloge žene u društvu.
Jedini, naoko, ženski karakterni film je Petrijin venac, Srđana Karanovića, u kome maestralna Mirjana Karanović gradi sliku života jedne žene u rudarskom mestu, ali kroz dublju analizu, ta tragedija ženskog života je određena je sudbinama muškaraca koji su bili njen deo. Dakle, o ženskoj strani čovečanstva na Balkanu, opet kroz odraz muških sudbina. Noviji filmovi zadnje dve decenije uvode muškobanjastu karikaturu feministkinja, više „ortaka” žene, likovi koji su proslavili Branku Katić. S druge strane imamo urbane kamenjarke, bezbojne devojke i prijateljice kojima ni karakter koji tumače nije definisan, ili, opet, tradicionalno- srpsku snašu, srpsku majku, srpsku sestru, srpsku ženu, sva stereotipna izdanja u različitim društvenim okolnostima. Kako bilo- ženu, glavnog junaka,nosioca radnje, njeno viđenje sveta i života, još nemamo u analima našeg filma.
Feministkinje koje su se u svojim aktivnostima dotakle ove problematike, bile su uporne da je mizogonija jedino opravdanje za ovakvo stanje u našoj kinematografiji. Patrijarhalci su se opravdavali ističući brojne nagrade koje su naše glumice donosile sa sobom sa raznih festivala, perući ruke od analize filmskog lika za čije tumačenja su zasjala odličja.
Odsustvo ženskih autora, takođe nije opravdanje. Činjenica da tek zadnjih nekoliko godina, posle Soje Jovanović, imamo uspešne filmske reditelje ženskog pola ne znači da će se nešto promeniti niti da je to uzrok takvom stanju. Ni svetski filmski autori koji imaju iza sebe uspešne filmove u kojima je žena glavni nosilac radnje nisu uvek žene. Jednostavno, u našem kinematografskom svetu se odomaćilo uverenje i stav da su ženski likovi upotrebljivi za dekoraciju i podržavanje radnje filma, isto kao i u životu rudimentarnog balkanskog muškarca.
Pitanje je– kako većina stanovnika ove zemlje nije bila u mogućnosti da duže boravi na raznim mestima zemaljske kugle i životnim iskustvom stvori predstavu o drugim državama i nacijama, nego je to uradila preko filmova, iz bioskopa i svojih kuća, a isto to rade i stranci koji gledaju naše filmove i po tome sude kakvo je srpsko društvo, da li je realna slika o nama prezentovana kroz filmsko stvaralaštvo? Običan svet je odavno počeo da prigovara Kusturici na izboru tema njegovih filmova i stvaranje slike o Srbiji kao trubačkoj zemlji raskalašnih ljudi, uglavnom romskog porekla. Bez uvođenja problematike homofobije, isti takav prigovor čak i istom autoru kao i svim ostalim mogao bi se uputiti i po pitanju stvaranja slike o našim ženama.
Zašto je naše filmske autore strah ili čak i sramota da se bave ženama ostaje nepoznanica, kad i evropska i svetska istorija, kultura, nauka, sport, pravo, ekonomija…, poznaje i priznaje postojanje ličnosti srpske žene neospornih kvaliteta.
M. Nikolić
