Srđevdan: Drevni kult svetih mučenika i tradicija srpskih obućara

Srđevdan: Drevni kult svetih mučenika i tradicija srpskih obućara

Prema istorijskim podacima, kult svetih mučenika Sergija i Vakha seže u 4. vek nove ere, kada su ovi rimski dostojanstvenici postradali zbog hrišćanske vere na dvoru cara Maksimijana. Statistički podaci pokazuju da je u srednjem veku postojalo preko 15 crkava posvećenih ovim svecima samo na prostoru između Drača i Dubrovnika, što svedoči o značaju ovog kulta u prošlosti.

Istorijski kontekst i poreklo kulta

Sveti Sergije i Vakh bili su rimski dostojanstvenici na dvoru cara Maksimijana, savladara cara Dioklecijana, koji su postradali zbog hrišćanske vere i odbijanja da se poklone rimskim bogovima u Siriji. Njihov kult je ustanovljen upravo u Siriji, odakle se raširio po celom istoku, a kasnije i na zapad. Grad Rosafa u Siriji, gde je Sveti Sergije pogubljen, jedno vreme je nosio ime Sergiopolis i u šestom veku bio veliko hodočasničko mesto celog istoka.

Pod carem Justinijanom u periodu od 527. do 565. godine, kult se značajno raširio na zapad, posebno na prostoru između Drača i Dubrovnika. Sam Dubrovnik je sve do 972. godine u Svetim Sergiju i Vakhu imao svoje svetitelje-zaštitnike grada. Odatle se slavljenje Srđevdana širilo u unutrašnjost, tako da je ova slava u srednjovekovnoj Duklji bila jedna od značajnijih.

Geografska rasprostranjenost i savremeno stanje

Srđevdan je danas jedna od manjih slava na prostorima Srbije, Crne Gore, Bosne i Hercegovine, delova Hrvatske. Usled ubrzanih i čestih migracija stanovništva u 19. i 20. veku, današnje stanovništvo sa Srđevdanom kao svojom krsnom slavom razbacano je širom prostora Balkana. U većini slučajeva to su pojedinačne porodice koje su se tokom vremena odvojile od svojih rodova.

Retki su primeri da na manjem geografskom prostoru bude veći broj porodica koje slave Srđevdan. Dosadašnja istraživanja pokazala su kao izuzetak selo Gorobilje kod Požege u Srbiji, koje još od 18. veka ima više porodica sa tom krsnom slavom. Ova koncentracija predstavlja jedinstven primer očuvanja tradicije na određenom geografskom području.

Običaji i verski rituali

Slava se obeležava 20. oktobra, odnosno 7. po Starojulijanskom kalendaru, sa obaveznim paljenjem slavske sveće i spravljanjem slavskog kolača. Kolač se nosi rano izjutra u crkvu, gde sveštenik sa domaćinom nakon obreda lomi kolač. Svaka kuća koja slavi Srđevdan morala bi da ima ikonu Svetih Sergija i Vakha.

Na ikonama se Sveti Sergije i Vakh predstavljaju ili u običnim tadašnjim odorama sa krstom i mitrom, znakom mučenništva, ili, rede, u vojničkoj opremi sa palmovim grančicama u rukama. Srđevdan pripada slavama za koje se priprema mrsna hrana, izuzev ako sreda ili petak nisu dani slave. Ovi običaji predstavljaju važan deo srpske kulturne baštine.

Značaj u srpskoj tradiciji i narodnom verovanju

Srpska pravoslavna crkva obeležava Srđevdan, kako se u narodu zove ova slava obućara i opančara, a Srbi smatraju da je taj dan prava prirodna granica između jeseni i zime. Zemljoradnici (ratari) naročito paze da na Srđevdan ne izlaze sa volovima u polja, jer na taj dan ne valja orati.

Veruje se da na taj dan i divlje zveri bivaju pitome i krotke. Ova narodna verovanja pokazuju kako je Srđevdan bio značajna tačka u godišnjem ciklusu poljoprivrednih radova i promena u prirodi. Ovi običaji su deo šireg konteksta tradicionalne poljoprivrede na Balkanu.

Arhitektonsko nasleđe i kulturni spomenici

O značaju kulta svedoči i crkva Svetih Sergija i Vakha na Bojani kod Skadra, koja je i mesto gde su sahranjivani vladari prve kraljevske dinastije na teritoriji današnje Crne Gore, dela Bosne i Raške – Vojislavljevića u 11. i 12. veku. Ovaj arhitektonski spomenik predstavlja važno svedočanstvo o istorijskom značaju ovog kulta.

Prema predanju, prilikom prenosa moštiju Svetog Save iz Trnova, u Mileševu su prenete i mošti Svetih Sergija i Vakha, gde je od ranije postojao kult ovih svetitelja. O tome svedoče i njihove freske iz najranijeg perioda freskopisa u Mileševi, što ukazuje na duboke korene ovog kulta u srpskoj srednjovekovnoj kulturi.

Savremeni značaj i očuvanje tradicije

Iako danas slava kod Srba nije mnogo raširena, u davnini je kult bio veoma poštovan i među pravoslavnim a i u zapadnoj (katoličkoj) i istočnoj (asirijskoj, koptskoj, pravoslavnoj) hrišćanskoj crkvi. Danas je i dalje živ među hrišćanima Sirije i Libana, gde se na današnji dan za ukrašavanje koriste palmine grančice.

Sveti Sergije naročito je bio poštovan u sirijskom gradu Rosafi, gde je pogubljen. Svetog Sergija pustinjski nomadi i danas smatraju svojim zaštitnikom, što pokazuje univerzalni karakter ovog kulta koji premašuje etničke i geografske granice.

Kulturni i istorijski kontekst na Balkanu

Srđevdan predstavlja važan deo kulturnog nasleđa Balkana, koji povezuje različite narode i tradicije. Ova slava je primer kako se verski kultovi prepliću sa lokalnim tradicijama i običajima, stvarajući jedinstvenu kulturnu mešavinu. Očuvanje ovih tradicija je deo šireg procesa očuvanja kulturnog identiteta.

Različiti slavski običaji razlikuju se od jednog do drugog geografskog prostora, kao i kod ostalih slava. Ova raznolikost pokazuje bogatstvo lokalnih tradicija i prilagođavanje verskih običaja specifičnim uslovima života u različitim regionima Balkana.

Značaj za savremeno društvo

U savremenom kontekstu, Srđevdan predstavlja važan most između prošlosti i sadašnjosti, podsećajući na drevne tradicije i kulturne vrednosti. Iako manje raširena od nekih drugih slava, ona nosi duboku istorijsku i kulturnu vrednost koja zaslužuje pažnju i očuvanje.

Ova slava predstavlja primer kako se verske tradicije mogu prilagoditi savremenom životu, zadržavajući svoj autentični karakter i istorijski značaj. Kroz očuvanje ovakvih tradicija, društvo čuva svoje kulturno nasleđe i prenosi ga budućim generacijama.